Na deel 1 –
de oorsprong van de frikadel - houden we het
niveau op Eerst Koken bewust nog even laag met een recept voor hoerendrekjes en
nonnenscheetjes.
Het idee voor dit onderwerp kwam ooit door een kookboek
uit 1803: Aaltje, de volmaakte en zuinige keukenmeid. Vorig jaar had ik mijn
zinnen gezet op een exemplaar, maar dat was nog niet zo eenvoudig. Weliswaar
zijn er ontzettend veel van verkocht in de 19e eeuw, maar vele Aaltjes zijn
natuurlijk gesneuveld of op een gegeven moment gewoon weggegooid. Een kookboek
is er tenslotte om gebruikt te worden. Bovendien waren de Aaltjes niet van de
beste kwaliteit. Het exemplaar uit 1836 dat ik uiteindelijk op de kop tikte was
in ieder geval rommelig gesneden, met kruimelig papier. Ik heb oudere boeken
staan die in betere conditie zijn.
Ik moest een paar maanden zoeken en stuitte toen op een
exemplaar dat een halve eeuw geleden door de voddenboer was gered, zo vertelde
de eigenaar mij. Sindsdien had het ingepakt op de plank gestaan. Het boek was
niet te duur (voor een mooi exemplaar vang je 200 tot 300 euro), maar wel flink beschadigd en met losse bladen. Ik kocht hem toch; ik moest en zou een Aaltje
hebben, en ik wilde niet meer wachten. Hij moest alleen even opgestuurd worden.
Die nacht kon ik er niet van slapen. Noem het waanzin, maar ik lag letterlijk
wakker van een boek. Ik word tamelijk opgewonden van oude dingen… het idee dat
iemand 7 of 8 generaties voor mijn tijd, zo’n 200 jaar terug, datzelfde boek in
handen had gehad. Dat stemt mij altijd zeer eerbiedig, ten opzichte van tijd en
de vluchtigheid ervan, en ach, u weet wel - van oude menschen, de dingen, die
voorbij gaan… Ken je misschien het magische gevoel in een kasteel,
dat je daar in een raam zit, en gewoon zeker weet dat een jonkvrouw op exact
dezelfde plek heeft gezeten? Maar dan eeuwen geleden. Of de naam van
je eigen voorvader in een kerkboek van 300 jaar geleden. Ik weet niet of ik dat
uit kan leggen; Meneer snapt er bijvoorbeeld niets van. Je hebt het, of je hebt
het niet, denk ik.
Maar goed, het boek arriveerde. Een Aaltje met vetvlekken
van bijna 200 jaar oud, die haast soepel open viel bij de recepten om fruit te
conserveren, en daar ook bovenmatig veel vlekken en beduimelde bladzijdes
vertoonde. Voor het bladerwerk lees ik hem nu gewoon digitaal op de computer,
want dat kan tegenwoordig, maar af en toe blader ik er even in. En vooral dat
bladeren is een erg geruststellende bezigheid…
Aaltje is niet zomaar een kookboek; het is het
populairste kookboek van die eeuw en laat als eerste zien hoe wij de Hollandse
drie-eenheid vlees met groente en aardappel aten. Dit was het eerste kookboek
dat het menu op die manier presenteerde, maar tegelijkertijd stond Aaltje nog
met beide benen in de 18e eeuw, inclusief de rijke manier van koken met
specerijen en wijn. Als je het dan toch hebt over de Hollandse keuken, dan zou
je eerder naar Aaltje moeten kijken dan naar de latere huishoudschooldoctrine.
Van al die zuinige huishoudschoolregeltjes, die wij nu als traditioneel
Hollands eten kennen (karig, spartaans en simpel), is nog niets te herkennen.
Het was dan wel het eerste boek dat niet op de hogere klasse was gericht, maar
armzalig vind ik Aaltje zeker niet. Dus als 19e eeuws kookboek is het terecht
iets om te bewaren.
Enfin, om een lang verhaal kort te maken, Aaltje noemde
een recept voor hoerendrekjes. En terwijl ik daar over mijmerde, bedacht ik mij
dat we wel meer van dat soort namen gebruiken. We schijnen nogal geinteresseerd
te zijn in verboden waar. En als we een luchtig koekje eten, dat wel een windje
lijkt, dan vinden we het blijkbaar fijn dat het dan wel een windje van een non
is. Of een hoertje. Dat ligt in de koekjesbranche heel dicht bij elkaar.
Van alle zoete, stoute of politiek incorrecte benamingen
(de negerzoen, jodenkoek en toch ook met stip bovenaan de Engelse Spotted Dick, etc.)
zijn er drie het mooiste: de wentelteef, het nonnenscheetje en dat
hoerendrekje.
Wentelteef – het klinkt als iets dat je niet zou mogen
noemen, maar je mag het gewoon bij je kinderen op hun bord leggen. Ik citeer
Ewout Sanders uit ‘Woorden Met Een Verhaal’:
“Het woord
wentelteefje is voor het eerst aangetroffen in 1623, in het Tafereel van
Sinne-mal van A. van de Venne, in de zin:
‘Ey, waer ick t’huys alleen, ick backte wentel-teven Van suykert witte
brood, en butter smeerigh-vet.’ De woordenboeken vermelden het pas vanaf 1811.
(…) Opmerkelijk is verder dat
wentelteefje al snel overdrachelijk wordt gebruikt voor iemand die er
smakelijk of aantrekkelijk uitziet. Al in een boek uit 1717 lezen we: ‘Wat voor
mondje, wat een oogjes, wat voor tandjes! Zoôn wentelteefje zou me smaaken.’ “
Dat wentelen is duidelijk, maar de historische verklaring van ‘wentel-t-eventjes’is niet erg aannemelijk. Maar helaas blijkt de ‘teef’ ook niets te
maken te hebben met een vrouwelijk hond. Waarschijnlijker is dat een teef een
oud woord is voor een bepaald type gebak, want de appelteef was ook vroeger in
zwang. He, haast jammer…
Wie trouwens nog een recept voor de wentelteefjes zocht,
die heeft hier
eerder op het blog gestaan.
Nonnenscheetjes – Het is een soort gefrituurd soesje, een
beignetje, luchtig als een windje, en het wordt vooral tijdens carnaval
gegeten. Het blijkt al een oudje te zijn, want er is een waslijst aan namen
bekend, waarbij soms de non en soms de hoer wordt genoemd: hoerendreete,
hoerendreetkens, nonnevestjes, nonneveetjes, nonneveesje, nonnevotten,
nonnenfortje betekenen allemaal ‘windje of scheetje van een non (of hoer). In
het oude woord fortje herken je nog mooi het huidige Engelse ‘to fart’. Maar in
Frankrijk hebben ze net zo goed de ‘pet de nonne’, en ‘nun’s puffs’ bestaan ook
gewoon, allebei met dezelfde betekenis. Die ‘pet de nonne’ zou wel eens het
orgineel kunnen zijn? Mogelijk komt het van paix-de-nonne (paix= vrede), wat
hetzelfde wordt uitgesproken. Pets de Soeur bestaan trouwens ook, maar dat zijn
een soort opgerolde kaneelbroodjes, vooral in Canada.
In een verzameling recepten uit het einde van de 15 eeuw
(Wel ende edelike spijse) komen we de hoerendreete tegen (transcriptie hieronder van
Cristianne Muusers (
Coquinaira)). Het ziet er uit als het gefrituurde
soezenbeslag dat we nu ook nog maken in Limburg.
Hoerendreete heeten bongnette
nemt deegh met eyeren ghe
tempert ende tvoorseide vaersel
ende maecter af bongnette ende
doet binnen den deeghe ende eyeren
gheselegen dynne ende doe in
wallende smout sieden ende naer
dat sij ghesoden sijn soo wyn
telse in ghesmolten sukere
Hoerendreeten ofwel warme beignets
Neem deeg, gemengd met eieren, en het voornoemde vulsel.
Maak er balletjes van en doe het in het deeg en de losgeklopte eieren. Laat het
in borrelend vet koken. En wentel ze als ze gebakken zijn in gesmolten suiker.
In het Cocboeck van Carolus Battus (1593) staan ze ook,
maar dan worden ze gemaakt van geroosterd brood. Dit is toch al wat anders dan de beignets.
(bron:
kookhistorie van Marleen Willebrands):
Om hoerendreetkens te maken
Neemt geharst wittebroot, wijn, eyeren, gengeber ende
suycker. Mengelet wel ondereen ende bact hier coecxkens af in de panne met
boter ende schrabt er suycker op ende dientse op.
Deze koekjes worden ook gebruikt in De Volmaakte
Geldersche Keukenmeid uit 1768, maar dan heten ze Hoerenkoekjes. Ook in de
Aaltje uit 1804 (1836 voor mijn exemplaar) staat hetzelfde recept. Ze lijken
nog het meeste op een soort wentelteefjes, waarbij het brood tot een pap wordt
geroerd met de wijn. De structuur van de pannenkoekjes is bijna hetzelfde als
van een normaal dik beslag. Alleen die smaak, die is heel erg verrassend. Het
heeft iets nieuws, een combinatie die ik nog nooit geproefd had, en het komt
heus niet zo vaak voor dat mijn tong nieuwe smaken proeft. De wijn met de
gemberpoeder geven een lekker zoet, maar ook rinsig smaakje, met het pittige
van de gember. Echt een combinatie die voor ons niet zo voor de hand ligt. Als
je het vervangt met melk en kaneel, dan zouden we het wel herkennen. Maar ik
vroeg me af: zou het als winters dessert kunnen doorgaan, met een lik lemon
curd en een shotglaasje likeur ernaast?
Hoerendrekjes zoals Aaltje ze maakte
recept voor 12 stuks
140 gr wit brood zonder korst
200 ml witte, zoete wijn
2 eieren
1 tl gemberpoeder
40 gr suiker
verder: roomboter om in te bakken en suiker
Snijd het brood in stukjes en week het in de wijn. Roer
het daarna fijn tot een dikke pap. Voeg er de eieren, gember en suiker aan toe.
Bak het dan in roomboter, in een koekenpan, waarbij een volle eetlepel
voldoende is om 1 koekje te maken. Bestrooi ze daarna met suiker.
In Limburg eet men nog volop nonnevotten. Wie die wil
proberen kan voldoende recepten op het internet vinden.
Eerdere kookboeken in de Kookmuseum-serie:
~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~
Vond je dit bericht leuk? Deel het dan aub op Facebook of Twitter via de knoppen hieronder!
.JPG)
.JPG)